Dấu ấn làng nghề gốm truyền thống Bát Tràng

Làng gốm Bát Tràng nằm ở ven sông Hồng, thuộc huyện Gia Lâm ngoại thành Hà Nội. Cái tên Bát Tràng có nghĩa là “cái sân lớn”, và làng có lịch sử hình thành từ thời Lê. Đây là làng gốm lâu đời nổi tiếng nhất ở Việt Nam, cũng như là địa điểm mà du khách trong và ngoài nước không thể không một lần ghé thăm.

Nghề gốm là một trong những đặc điểm nhận diện văn hóa, phản ánh sự đa dạng văn hóa của cộng đồng cư dân thực hành nghề gốm tại làng Bát Tràng

Bất chấp sự thay đổi nhanh chóng của thủ đô, làng gốm sứ Bát Tràng vẫn giữ trong mình nét hoài cổ vốn có, với những bức tường điểm chấm rêu xanh, mang sắc màu vàng đã nhuốm màu thời gian. Trong những năm gần đây, làng nghề gốm sứ Bát Tràng trở thành địa điểm du lịch “nức tiếng” thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước ghé thăm. Có lẽ, du khách gần xa ấn tượng và tìm đến nơi đây bởi chính vẻ đẹp hoài cổ độc đáo đó của ngôi làng này.

Bảo tàng sống của thủ đô

Làng gốm Bát Tràng được biết đến với lịch sử hình thành từ lâu đời, với những nghệ nhân gốm nổi tiếng đã làm ra những sản phẩm tuyệt mỹ. Theo sử sách ghi lại thì thời gian hình thành làng gốm Bát Tràng được tính vào khoảng thế kỷ 14 – 15. Theo những câu chuyện kể dân gian được truyền lại lịch sử Bát Tràng được hình thành trước khi có ghi lại trong sử sách do 3 vị thái học sinh trên đường đi sứ Bắc Tống đã học được các kỹ thuật làm gốm của người dân nơi đây và truyền lại cho người dân tại nước ta.

Trong gia phả của nhiều dòng họ tại Bát Tràng cũng ghi lại những dấu ấn lịch sử hình thành làng nghề Bát Tràng, sự xuất hiện của các sản phẩm gốm sứ trong đời sống của người dân với những loại hoa văn, họa tiết màu men khác nhau. Điều này cũng đã được những nhà khảo cổ hiện đại xác nhận qua các dấu tích của các lớp đất nung và mảnh gốm tìm thấy được ở các vùng Thanh Hóa, Ninh Bình…

Thế kỷ 15 – 17 là giai đoạn phát triển mạnh mẽ nhất trong lịch sử hình thành của làng gốm Bát Tràng và của ngành gốm xuất khẩu của nước ta trong đó Bát Tràng là nơi đóng vai trò quan trọng nhất. Bát Tràng có một lợi thế lớn đó là nằm bên bờ sông Hồng ở khoảng giữa thành Thăng Long và phố Hiến, là cửa ngõ thông thương với bên ngoài. Qua thuyền buôn của các nước Trung Quốc, Nhật Bản, các nước Đông Nam Á, các nước Tây Âu đồ gốm Việt Nam đã được đưa đi rất nhiều nước khác trên thế giới..

Đến khoảng thế kỷ 18 – 19, triều Trịnh Nguyễn đưa ra các chính sách hạn chế ngoại thương lại càng khiến cho quan hệ giao thương giữa Việt Nam và nhiều nước khác bị giảm sút trầm trọng, từ đó sản phẩm gốm sứ cũng không còn được xuất khẩu ra thị trường thế giới.

Vào những năm 60 của thế kỷ 20, khi nhà nước đang trong chế độ hình thành các hợp tác xã thì tại làng gốm Bát Tràng cũng được ra đời Xí nghiệp gốm sứ Bát Tràng, có các công nhân làm việc tại đây. Họ được thực hành và sáng tạo trong nghề gốm từ đó đã tạo nên một thế hệ có tay nghề làm gốm nổi tiếng như Đào Văn Can, Nguyễn Văn Khiếu, Lê Văn Vấn, Lê Văn Cam…Đến khi nước ta gia nhập nền kinh tế thị trường, thì làng gốm cũng có nhiều sự chuyển biến. Các hợp tác xã bị giải thể thay vào đó là các công ty chuyên kinh doanh mặt hàng này cùng với các hộ gia đình sản xuất nhỏ lẻ đã tạo nên một làng gốm Bát Tràng nổi tiếng của nước ta. Như vậy chúng ta có thể thấy rằng, lịch sử hình thành làng nghề Bát Tràng đã bắt đầu từ hàng trăm năm trước. Trải qua nhiều biến cố của lịch sử, thời kỳ hưng thịnh và suy thoái khác nhau trong từng giai đoạn nhưng làng gốm Bát Tràng vẫn luôn vững vàng, tự hào là làng nghề gốm sứ lâu đời nhất và lớn nhất tại nước ta.

Hiện nay, các sản phẩm gốm Bát Tràng đang ngày càng trở lên phong phú và đa dạng, bên cạnh các mặt hàng truyền thống thì Bát Tràng còn sản xuất nhiều sản phẩm mới đáp ứng được nhu cầu tiêu dùng trong nước như ấm chén, bát đĩa, lọ hoa… các sản phẩm xuất khẩu theo đơn đặt hàng. Từ đây, mặt hàng gốm sứ Bát Tràng cũng đã có mặt trên thị trường nhiều nước châu Âu, châu Á. Một số nghệ nhân đã thành công trong việc khôi phục lại những đồ gốm cổ truyền với kiểu dáng, nước men từ thời Lý, Trần, Lê, Mạc…

Nghề gốm làng Bát Tràng là sự kết tinh sự sáng tạo của con người qua nhiều thế hệ

Tinh hoa làng nghề truyền thống

Gốm sứ Bát Tràng phong phú về chủng loại và kiểu dáng, có 3 dòng chính: Đồ gốm gia dụng; Đồ gốm dùng để thờ cúng; Đồ trang trí được bán trong nước và xuất khẩu. Ngoài những mặt hàng truyền thống, các cơ sở sản xuất không ngừng tìm tòi, học hỏi, thiết kế nhiều mẫu sản phẩm phù hợp với xu hướng phát triển và thị hiếu của người tiêu dùng. Vì vậy, sản phẩm gốm của Bát Tràng không những chiếm lĩnh được thị trường trong nước mà dần khẳng định được vai trò và thương hiệu trên trường quốc tế. Trong quá trình làm nghề, người dân đã sáng tạo ra các thiết bị, công cụ, máy móc để hỗ trợ cho quá trình làm nghề như lò ga, máy trộn đất, máy nén, khuôn...

Trong lịch sử hình thành và phát triển của mình, Bát Tràng đã sản xuất ra nhiều sản phẩm độc đáo từ gốm sứ, như: men ngọc, hoa nâu, men rạn, hoa lam…Những đặc trưng của các loại men cùng các họa tiết trang trí đã góp phần tạo nên thương hiệu nổi tiếng của làng gốm sứ Bát Tràng. Trải qua những thăng trầm của lịch sử, lúc thịnh, lúc suy, cho đến nay, gốm Bát Tràng vẫn giữ được những vẻ đẹp độc đáo và tinh xảo trong từng sản phẩm, đưa gốm sứ Bát Tràng ngày càng hội nhập và phát triển trên thị trường thế giới.

Nghề gốm làng Bát Tràng hiện vẫn được cộng đồng thực hành và ngày càng phát triển, mỗi hộ gia đình là một đơn vị sản xuất độc lập. Công nghệ và kỹ thuật trong quá trình sản xuất được cộng đồng ứng dụng để cải thiện chất lượng, số lượng, thời gian, nhân công, vấn đề về môi trường...

Các sản phẩm gốm Bát Tràng đang ngày càng trở lên phong phú và đa dạng

Nghề gốm làng Bát Tràng là sự kết tinh sự sáng tạo của con người qua nhiều thế hệ. Khi chế tác sản phẩm, nghệ nhân ngoài việc vận dụng những kỹ thuật được học từ cha ông còn phải mày mò, tìm hiểu, khám phá và sáng tạo ra những họa tiết, hoặc kỹ thuật, hoặc mẫu mã mới, để đáp ứng được yêu cầu của thị trường. Nghề gốm là một trong những đặc điểm nhận diện văn hóa, phản ánh sự đa dạng văn hóa của cộng đồng cư dân thực hành nghề gốm tại làng Bát Tràng. Cùng trong một làng nhưng sản phẩm của mỗi một nghệ nhân có hồn riêng, đặc trưng riêng. Nghề gốm làng Bát Tràng góp phần lưu truyền, lưu giữ và phổ biến các biểu tượng văn hóa, nước men truyền thống, là động lực để phát triển, phát huy giá trị di sản của các thế hệ trước. Sản phẩm gốm Bát Tràng thể hiện giá trị kỹ thuật, thẩm mỹ của người thợ, tạo nên sự đa dạng, phong phú và nét độc đáo cho những sản phẩm của làng. Nghề gốm làng Bát Tràng góp phần không nhỏ vào sự gia tăng giá trị sản phẩm của địa phương, thu ngân sách cho nhà nước, tạo công ăn việc làm và góp phần nâng cao thu nhập và mức sống cho người dân trong làng và vùng lân cận, cải thiện các chỉ số về an sinh xã hội. Nghề gốm ở Bát Tràng đã xây dựng được mạng lưới những người làm nghề đông đảo, Hiệp hội Nghề gốm sứ Bát Tràng và vượt ra khỏi phạm vi làng, xã; xây dựng mối quan hệ kinh tế giữa những người thực hành nghề tạo nên sự gắn kết, tương hỗ lẫn nhau.

Với giá trị tiêu biểu, Nghề gốm làng Bát Tràng được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 4610/QĐ-BVHTTDL ngày 20/12/2019. Thương hiệu gốm sứ Bát Tràng đã khẳng định vị thế và tiềm năng trong quá trình phát triển và hội nhập quốc tế. Giờ đây, gốm sứ Bát Tràng không chỉ có mặt trên khắp mọi miền đất nước mà còn nổi tiếng ở thị trường nước ngoài. Sản phẩm của Bát Tràng đã được xuất khẩu sang châu Âu, Mỹ, Nhật, Đài Loan, Hàn Quốc...

Trung tâm tinh hoa làng nghề Việt tại Bát Tràng

Chuyển mình hội nhập

Với sự phát triển của các làng nghề nói chung và làng nghề Bát Tràng nói riêng hiện nay đã góp phần không nhỏ vào tốc độ tăng trưởng kinh tế, giải quyết lao động, việc làm cũng như nhiều vấn đề xã hội khác cho các địa phương. Tuy nhiên, trong bối cảnh hội nhập và cạnh tranh gay gắt không chỉ ở trong nước mà còn tại thị trường nước ngoài, làng nghề gốm sứ Bát Tràng đang đứng trước những thách thức để tìm cho mình một chỗ đứng bền vững. Từ năm 2002, các nghệ nhân Bát Tràng đã liên kết, cùng sản xuất và tiêu thụ sản phẩm thông qua Hiệp hội Gốm sứ Bát Tràng nên rất thuận lợi trong sản xuất và tiêu thụ sản phẩm, góp phần đưa làng nghề địa phương ngày càng phát triển, khẳng định thương hiệu.

Bát Tràng có 8.500 khẩu nhưng có hơn 200 doanh nghiệp, hơn 1.000 gia đình sản xuất, kinh doanh gốm sứ, trong đó có 140 nghệ nhân và hàng ngàn thợ giỏi. Hơn 80% người dân trong làng sinh sống bằng nghề sản xuất gốm sứ. Nghề gốm của Bát Tràng không chỉ tạo công ăn việc làm trong xã mà tạo công ăn việc làm cho 4000 – 5000 lao động thường xuyên từ nơi khác đến, với thu nhập bình quân đạt hơn 70 triệu đồng/người/năm. Theo thống kê của UBND xã Bát Tràng, doanh thu từ nghề gốm mỗi năm lên đến 2.000 tỷ đồng.

Trong những năm gần đây, làng nghề gốm sứ Bát Tràng trở thành địa điểm du lịch “nức tiếng” thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước ghé thăm.Theo UBND xã Bát Tràng, bên cạnh truyền thống làng nghề, xã Bát Tràng hiện có 9 di tích lịch sử, văn hóa, kiến trúc, 2 di tích cách mạng kháng chiến, 23 ngôi nhà cổ và 16 nhà thờ họ - là nơi lưu giữ nhiều nét văn hóa truyền thống của Bát Tràng xưa. Ông Phạm Huy Khôi, Chủ tịch UBND xã Bát Tràng cho biết: "Sau khi được công nhận là điểm du lịch, lượng khách trong nước và quốc tế đến với Bát Tràng tăng gấp đôi vào những tháng cuối năm 2019. Năm 2020, mặc dù chịu ảnh hưởng của dịch Covid-19, nhưng nhờ thực hiện đồng bộ các giải pháp phòng, chống dịch nên, lượng khách mua sắm, tham quan làng nghề tăng trở lại. Trung bình mỗi ngày, đặc biệt vào dịp cuối tuần, Bát Tràng đón từ 3.000 đến 5.000 lượt khách tham quan, mua sắm, trải nghiệm".

Theo ông Phạm Huy Khôi, du khách đến với làng cổ Bát Tràng được tìm hiểu làng nghề tại những cơ sở sản xuất theo phương thức truyền thống và nghe những câu chuyện từ các hướng dẫn viên lớn lên tại làng Bát Tràng. Điều thú vị nhất khi đến Bát Tràng là du khách có thể trực tiếp ngắm nhìn các nghệ nhân làm ra những sản phẩm gốm đầy tinh tế hay được tự tay nặn những sản phẩm theo ý thích. Một trong những nét mới của khu du lịch Bát Tràng là du khách được tham quan, trải nghiệm nhiều hoạt động thú vị tại Trung tâm tinh hoa làng nghề Việt. Đây là công trình mới, có kiến trúc độc đáo, được ví như bảo tàng gốm sứ của Bát Tràng, đang trở thành điểm du lịch thu hút nhiều du khách.

Đến thăm làng gốm sứ Bát Tràng hôm nay, khách hàng có thể nhận thấy rất rõ sự nhạy bén của những người thợ gốm, họ đã làm mới mình để hoà nhập vào cuộc sống hiện đại. Hiện nay, những sản phẩm như lọ hoa, ấm chén...của Bát Tràng được làm thủ công với những mẫu men cổ truyền như trắng, xanh tím, hoa văn thô sơ đã nhường chỗ cho những sản phẩm đẹp mang tính nghệ thuật cao, phong phú về chủng loại và đa dạng về kiểu dáng.

Việc Bát Tràng trở thành điểm du lịch đã và sẽ góp phần đẩy mạnh sự quan tâm, thu hút đầu tư của các tổ chức, cá nhân cũng như doanh nghiệp vào hoạt động sản xuất cũng như du lịch của Bát Tràng theo hướng bền vững, vừa bảo tồn, phát triển những giá trị của làng nghề truyền thống, vừa bảo vệ được môi trường sống xanh, sạch, hiện đại.

Nguồn: Vietnam Business Forum

Trang thông tin có sự phối hợp của Chi cục Phát triển nông thôn Hà Nội