Bức tranh nông thôn Việt: Nhiều màu xám

Vừa qua, tại Hà Nội, Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương, CIEM, (Bộ Kế hoạch và Đầu tư), đã tổ chức Hội thảo công bố báo cáo Đặc điểm kinh tế nông thôn Việt Nam; kết quả điều tra hộ gia đình nông thôn năm 2012 tại 12 tỉnh. Số liệu được công bố tại Hội thảo là điều kiện quan trọng để các nhà hoạch định chính sách có được cái nhìn mới hơn, kỹ hơn về khu vực nông thôn để đưa ra các chính sách mới khả thi, phù hợp và hiệu quả.

Nông dân ngày càng “nghèo”

Tại Hội thảo, số liệu đưa ra khiến nhiều nhà quản lý, nhà nghiên cứu và những ai tâm huyết với vấn đề “tam nông” không khỏi giật mình: Hiện thu nhập của hộ nông dân chỉ đạt gần 50.000 đồng/ngày; 41,5% số hộ không hài lòng về cuộc sống. Trước đó, trong một báo cáo mới đây của Viện Chính sách và Chiến lược phát triển nông nghiệp, nông thôn (Ipsard) cũng công bố số liệu về kết quả điều tra về bức tranh hộ gia đình nông thôn nhìn từ cuộc điều tra tiếp cận nguồn lực hộ gia đình. So với điều tra của Ipsard, cuộc điều tra của CIEM thiên nhiều về đặc điểm của kinh tế hộ gia đình nông thôn.

Báo cáo của CIEM cũng chỉ rõ, thu nhập và chi tiêu của hộ gia đình ở nông thôn đang giảm dần và tỷ lệ hộ nghèo không giảm trong giai đoạn 2010 – 2012, tương ứng số hộ tái nghèo tăng lên. Theo đó, thu nhập trung bình của hộ thuần nông chỉ đạt 48.618 đồng/ngày, tức khoảng 1.458.000 đồng/tháng. Điều đáng chú ý là trong số các hộ tham gia điều tra, có tới 50% hộ phải vay nợ, và chủ yếu là vay ngoài với lãi suất cao (số tiền nợ từ vay tư nhân, tín dụng ngân hàng chỉ chiếm hơn 13%). Đặc biệt, ở những địa bàn, vùng miền xa xôi điển hình như các tỉnh vùng núi phía Bắc như Lào Cai, Điện Biên, Lai Châu đang tụt hậu so với các tỉnh khác về thu nhập, tiếp cận dịch vụ thị trường và liên kết thị trường. Nhóm dân tộc thiểu số tiếp tục bị tụt hậu hơn so với các khu vực chủ yếu có người Kinh sinh sống, với mức độ chi tiêu thấp hơn và thu nhập giảm đi.

Theo ông Lưu Đức Khải, Trưởng ban Chính sách phát triển nông thôn (CIEM) cho biết: Một chỉ số đặc biệt quan trọng đã được nhóm nghiên cứu khảo sát kỹ, đó là tình trạng không có đất của nông dân. Theo điều tra, có tới 6% số hộ không hề có mảnh đất nông nghiệp nào và tỷ lệ này được duy trì suốt nhiều năm nay. Mức độ nông dân không có đất tại các tỉnh cũng khác nhau, nhiều tỉnh có mức cao đáng lo ngại như Đăk Lăk gần 9%, Long An 9,4%, Đăk Nông 5,8%, đặc biệt là Khánh Hòa, có tới 18,4% số hộ nông dân không có đất canh tác. “Tỷ lệ các hộ không có đất đã gia tăng trong giai đoạn 2010 – 2012, tuy nhiên, khi so sánh tình trạng không có đất và tình trạng kinh tế xã hội, chúng tôi nhận thấy nhóm hộ giàu hơn thường không có đất nông nghiệp, tức là họ đang ngày càng ít phụ thuộc vào nghề nông mà chuyển dần thu nhập sang lĩnh vực phi nông nghiệp” - ông Khải nói.

Cũng theo ông Khải, câu chuyện không có đất của người nông dân đang đặt ra những câu hỏi lớn cho các nhà hoạch định chính sách nông nghiệp. Bởi hiểu một lẽ đơn giản trong khi thị trường đất đai vẫn tương đối kém phát triển, việc làm chủ hoàn toàn trên thửa đất của mình chưa trọn vẹn (chưa được cấp phát sổ đỏ), thì rõ ràng người nông dân khó có thể tự do lựa chọn trồng con gì, nuôi con gì... Một hướng nghiên cứu khác cũng được ông Khải chỉ ra là, thị trường đất đai phía Nam phát triển mạnh và sôi động hơn phía Bắc. Việc phân bổ đất đai ở phía Nam lại bất bình đẳng hơn so với ở phía Bắc. Thị trường đất đai tại khu vực Tây Bắc còn rất manh nha, tỷ lệ mảnh đất được cấp sổ đỏ thấp nhất trong các tỉnh điều tra, có chênh lệch rất lớn về đầu tư vào mảnh đất có và không có sổ đỏ thuộc nhóm hộ nghèo. Điều này cũng nhất quán với nhận định về việc có sổ đỏ là rất quan trọng để người dân yên tâm đầu tư.

Nhiều ý kiến của các chuyên gia đồng quan điểm cho rằng, hiện ở Việt Nam vẫn còn tồn tại câu chuyện có sự khác biệt lớn trong phát triển kinh tế và phúc lợi xã hội giữa các tỉnh, thành. Các hộ gia đình ở vùng cao, đặc biệt ở vùng Tây Bắc, nghèo hơn và ít có cơ hội tiếp cận với những hàng hóa thiết yếu như nước uống an toàn và nhà ở chất lượng. Họ cũng ít tham gia thị trường về đất đai, lao động và đầu tư vào nông nghiệp. Tại Điện Biên và Lai Châu, cả thị trường mua bán và cho thuê đất đều không tồn tại.

Giúp nông dân tăng thu nhập

PGS-TS Lê Xuân Bá - Viện trưởng Viện CIEM cho rằng, ở những giải pháp vĩ mô, trong bối cảnh khó khăn chung của nền kinh tế như hiện nay, các nhà hoạch định chính sách nông nghiệp cần nghiên cứu các giải pháp nhằm tăng khả năng chống đỡ rủi ro cho nông dân, đặc biệt là đẩy mạnh áp dụng bảo hiểm nông nghiệp; phát triển thị trường đất đai ở nông thôn, vì nếu người dân có thể mua bán ruộng dễ hơn thì đất sẽ được dùng hiệu quả hơn.

Phân tích ở khía cạnh cảnh báo, Giáo sư Finn Tarp (Trường Đại học Tổng hợp Copenhagen) nhận xét: Người Việt Nam đang giàu hơn, nhưng thu nhập của nông dân đang ngày càng giảm đi, đồng nghĩa với việc họ phải nai lưng ra làm việc và tham gia nhiều công việc khác nhau để vượt qua khó khăn, duy trì cuộc sống. Đây chính là nguy cơ, vì một khi phải làm nhiều việc, người nông dân sẽ mất đi cơ hội tăng quy mô, kỹ năng để sản xuất hàng hóa, tăng năng suất, lợi nhuận. Trong khi đó, họ vẫn phải đối mặt với rất nhiều rủi ro đang ngày càng gia tăng, đặc biệt là thời tiết, giá cả đầu vào cho sản xuất biến động mạnh, thị trường hoạt động không hoàn hảo.

Tập trung vào các giải pháp cụ thể, Tiến sĩ Lưu Đức Khải cho biết, điều hiển nhiên dễ nhận thấy là hiện nay, thu nhập từ nông nghiệp đang ngày càng hạn chế nên việc đảm bảo thu nhập của nông dân là rất khó. Họ không thể sống được bằng nghề nông, nên chuyện nông dân trả ruộng là khó tránh khỏi. Ngoài ra, trong điều kiện bình quân đất nông nghiệp thấp, trình độ canh tác của nông dân còn nhiều hạn chế như hiện nay thì nông dân không thể làm giàu từ nông nghiệp được. Vì vậy, để “cứu” người nông dân, VN cần phải có các giải pháp thiết thực là tái cơ cấu ngành nông nghiệp. Do đó, việc phân bổ các nguồn lực cho ngành nông nghiệp cũng phải gắn với đề án tái cấu trúc nền kinh tế, cùng với đó là tạo điều kiện gắn kết, huy động các tác nhân tham gia vào đề án tái cơ cấu này. Về vấn đề làm giàu, muốn làm giàu từ nông nghiệp thì chúng ta phải có sự thay đổi về cấu trúc nông thôn, thay đổi trình độ sản xuất để đảm bảo nông dân có thể sản xuất hàng hóa và kết nối được với thị trường.

Anh Phương